Gebarentaal leent zich bij uitstek voor performance-kunst. Zoals spokenword-artiesten en rappers dat doen voor gesproken talen, brengen dove jongeren in het project Kitchen’s light hun eigen verhaal op hún manier voor het voetlicht - of liever gezegd, het keukenlicht. We spraken alle partijen: van initiatiefnemer, uitvoerder en deelnemer tot aan de minister.
Een minderheidstaal en -cultuur kan een bron van inspiratie zijn. Toch doen weinig dove Nederlandse jongeren aan gebarenpoëzie, spoken of signed word, of visual vernacular. Die laatste kunstvorm, waarin vertellers met expressieve gebaren een verhaal overbrengen, wordt in veel andere landen wel meer beoefend. Wat Nederlandse dove jongeren maken delen ze vooral onderling, thuis of in filmpjes. Aan standaard woordkunstcursussen kunnen ze zelden meedoen en er is nauwelijks ruimte om op te treden of naar buiten te treden.
deelnemer Marie van Driessche“Ik wil vertellen over mijn werk, over mezelf, het zou bijzaak moeten zijn dat ik doof ben. Maar voor veel horenden is dat alles wat ze van mij zien”
Het project Kitchen's Light moedigt dove jongeren aan zich artistiek te ontwikkelen en jaagt uitwisseling met de reguliere cultuursector aan. In de maand waarin Nederlandse Gebarentaal (NGT) officieel werd erkend, hielden de deelnemers in de Tolhuistuin in Amsterdam een indringende performance in uiteenlopende stijlen: de één grappig, een ander poëtisch of juist strijdbaar. De titel ‘Oogkleppen’ van het stuk van Bart, behoefde geen vertaling. Marie beschreef Amsterdam en zichzelf in een reeks metaforen. In Tobias’ confronterende bijdrage ‘De omgekeerde wereld’ werd een horend kind geboren in een dove wereld. Minister van Cultuur Ingrid van Engelshoven was erbij en ging in gesprek met de deelnemers om te horen welke belemmeringen zij ervaren om cultuur te maken.
minister van Cultuur Ingrid van Engelshoven“Ik vroeg me ineens af wat het met mijn zelfvertrouwen had gedaan als ik [als horende] op een dovenschool had moeten opgroeien”
Aan de wieg
Multimediaproject Kitchen’s Light komt voort uit een eerder project, dat nu als pilot dient. Anja Hiddinga, onderzoeker, filmmaker en moeder van twee dove zoons, initieerde beide projecten. Aanleiding daarvoor was oud filmmateriaal van een verhitte discussie tussen twee niet-dove heren over het gebruik van NGT. Anja: ‘Inmiddels zeggen dove jongeren: “Het is onze taal, die is er gewoon en wij maken daar mooie dingen in.” Maar als je je daarin wilt ontwikkelen, moet je als jonge dove cultuurmaker alles zelf uitvinden. Voorheen had je het Handtheater, maar georganiseerde cultuur voor dove mensen is wegbezuinigd.’
initiatiefnemer Anja Hiddinga“Een zekere organisatiegraad is nodig om artistiek verder te kunnen komen, maar het kost veel tijd en moeite die op te bouwen. Dove jongeren moeten al hard knokken om dagelijkse dingen als een opleiding of werk voor elkaar te krijgen”
Dus schreef Anja een project voor jongeren die hun kwaliteiten in gebarentaalkunst wilden ontwikkelen. In haar zoektocht naar een workshopleider kwam ze via het Hiphophuis in Rotterdam in contact met woordkunstenaar Elten Kiene. Hij had voor Roots & Routes een project met dove ondernemers gedaan en is artiest, coach, programmamaker en workshopleider ineen. Onder meer door het jarenlange verbod op NGT op scholen, kijken dove mensen vaak met enige scepsis naar de goede bedoelingen van horenden, vertellen Anja en deelnemer Marie van Driessche. Maar al bij het kennismakingsgesprek klikte het tussen Elten en de groep. ’We herkenden veel in elkaar,’ legt hij uit. ‘Ik ben Surinaams en - of het nou is omdat je doof bent of om je kleur of afkomst - ik weet ook hoe het is om benadeeld te zijn. Maar dingen veranderen pas als we dat zélf in gang zetten. Ik leer de groep hoe je onbegrip overwint door ruimte in te nemen.’
workshopleider Elten Kiene“Nadelen in voordelen omzetten is een kwestie van attitude: pas als je gelooft in wat je doet, kun overbrengen wat je wilt zeggen”
Elten richt zich op de inhoud, hij helpt de deelnemers hun verhaal te ontdekken en vorm te geven. In het vervolgproject werd ook gebarentaaldichteres Giselle Meijer aangetrokken. Elten: ‘Ik dacht meteen, waar was zij al die tijd?’ Giselle vertelt hoe onzeker de groep begon. ‘Ik dacht: “Kom op, het is jullie taal!”’ Nu krijgt ze kippenvel als ze ze ziet optreden, het verschil is enorm. Anja: Dove jongeren zijn niet gewend over innerlijke roerselen te praten. De trots op de eigen cultuur gaat vaak voor. Maar opgroeien in een gemengd gezin, met horenden en doven, kan eenzaam zijn. En als je een persoonlijk stuk maakt, moet je wel iets met zulke gevoelens durven doen.’
Met de invulling van de workshops bemoeit Anja zich hooguit zijdelings. ‘Ik wil dat de gemeenschap het zoveel mogelijk zelf oppakt,’ zegt ze. Daar is deelnemer Marie het roerend mee eens. Kitchen’s Light is er vooral om met elkaar de basis op te tuigen, in de workshops en met een online platform, waarover later meer.
Tweerichtingsverkeer
Het project werkt twee kanten op: horenden en doven leren van elkaar. Dat begon al in de eerste workshops. Elten werkt vaak met ‘free writing’ maar veel deelnemers schrijven moeizaam in het Nederlands. NGT heeft immers geen schrift. Als gebarentaal je eerste taal is en je moet in het Nederlands schrijven, is het alsof je je in het Japans moet uiten, legt Marie uit. Deelnemer Tobias vertelt: ‘Wij hebben nooit les gehad in NGT, het is geen schoolvak.’ Wel blijken ze les te hebben gehad in rijm, terwijl ze helemaal niet kunnen horen wat dat is. ‘Maar wij hebben ook regionale accenten, straattaal, beeldrijm - al die dingen’ vertelt deelnemer Bart.
Elten: ‘Mijn uitgangspunt is werken met wat je hebt.’ Door zelf te improviseren, leert hij de groep dat ook te doen. ‘En als ik vragen heb, gooi ik ze op tafel.’ Ze kwamen uit op een combinatie van schrijven en gebaren. Elten: ‘Toen we het niet eens waren over een geschikte afsluiting voor een stuk, bleek er ruis in de vertaling te zitten. Pas toen we het opschreven, begrepen we elkaar precies.’ Anja: ‘Een deelnemer vertelde dat hij nooit had gedacht dat hij iets aan geschreven taal zou hebben, maar dat dit hem toch had geholpen.’
Marie: ‘Elten heeft ons echt geholpen onszelf open te stellen, dingen met elkaar te delen. Hij is zo creatief met Nederlands, dat hij goed kon werken met mensen voor wie die taal lastig is. En doordat wij ook creatieve mensen in de NGT-groep hebben, werd het een mooie mix.’ Zo maakten ze hun eerste voorstelling, Kitchen’s Light, die insloeg als een bom, bij jong en oud, onder doven maar ook in de rest van de cultuursector.
Elten: ‘Ik heb al veel geleerd in dit project. Maar practice what you preach: ik moet ook inclusiever zijn. Video’s die ik online zet zoveel mogelijk laten ondertitelen, bijvoorbeeld.’
deelnemer Marie“We werkten met creatieve mensen in beide talen samen. De uitkomst was echt iets nieuws, iets poëtisch”
Waar komt de naam Kitchen’s Light vandaan? Op feestjes waar het vrij donker is, kunnen dove mensen niet goed met elkaar communiceren. Dus komen ze samen onder het tl-licht in de keuken. In de voorstelling vervult een spotlicht die functie.
Uitbouwen en verankeren
Het succes van de eerste voorstelling wakkerde de ambitie aan om de zichtbaarheid te vergroten, meer jongeren te laten deelnemen en te zorgen voor uitwisseling tussen nu nog grotendeels gescheiden werelden. En voor continuïteit van dat alles. Het vervolgproject dat daarvoor dient, bestaat uit vier onderdelen. In een vervolgworkshop kunnen deelnemers aan de pilotgroep hun kwaliteiten uitbouwen en meer podiumervaring opdoen. Ze traden eind oktober op voor een klein publiek, waaronder de minister.
Minister Van Engelshoven“Ik ben verrast over zóveel expressie en emotie. Er ontstaat bij mij het verlangen om de NGT te kunnen volgen. Jullie verleiden op een prachtige manier”
Daarnaast komen er beginners-workshops voor dove jongeren uit Groningen, Rotterdam en Amsterdam die ook performances in NGT willen leren maken. En in masterclasses kunnen doven en horenden de creatieve mogelijkheden van NGT verder onderzoeken onder leiding van vooraanstaande buitenlandse gebarentaalkunstenaars. Elten: ‘Ik ben vooral goed in saamhorigheid creëren en motiveren. Daarom wil ik er meer mensen bij betrekken met hun eigen expertise.’ De huidige groep wil graag samen door, hoe verschillend ze ook zijn.
Het vierde onderdeel is de ontwikkeling van een online platform waar workshopdeelnemers niet alleen hun eigen video’s kunnen delen, maar ook hun achterban betrekken en aanmoedigen om ook bij te dragen. Het platform krijgt ook een archieffunctie en gaat informatie bieden over dovencultuur. Op termijn kun je er waarschijnlijk ook optredens van dove performers boeken en educatief materiaal vinden. Marie benadrukt dat de gemeenschap het platform zelf wil en kan opzetten. ‘Daarom ben ik blij dat ik er vanuit mijn expertise als interaction designer aan meewerk.’
Wereldwijd bereik
Het laatste optreden was vanwege coronamaatregelen kleinschalig en het is nog de vraag in welke vorm de geplande uitwisseling met internationale dove performance-kunstenaars door kan gaan. Toch ziet Anja genoeg mogelijkheden voor de nabije toekomst, bijvoorbeeld samenwerking met Poetry International. ‘Het mooie is dat je in gebarentaal na even aftasten ook met doven uit andere landen kunt communiceren, ook al is er niet één internationale gebarentaal.’
Het mag dan een kleine wereld zijn, het is er één met een potentieel groot bereik. Van het gebruik van de mogelijkheden van de digitale beeldcultuur onder dove mensen - jong en oud - kunnen veel horenden heel wat leren. En, zo benadrukt de minister, van de expressie op het podium ook!
Hoog tijd om elkaar beter te leren kennen, liefst onder goed licht.
Meer weten over gebarentaal? Kijk op dovenschap.nl of gebarencentrum.nl
Stichting Geelprodukt, waarbij het project is ondergebracht, krijgt een ontwikkelsubsidie van €100.000 voor Kitchen’s Light. Het project loopt van 1 juli 2020 tot 1 januari 2022. De organisatoren werken samen met met tenminste drie maatschappelijke organisaties voor dove jongeren: Lonely City in Groningen, Swan Harbour in Rotterdam en Lieverdjes in Amsterdam. Heb jij ook plannen voor een project waarin de cultuursector en het sociale domein samen drempels wegnemen om cultuur te maken? Vraag dan subsidie aan via onze regeling Samen cultuurmaken.
