Welke verhalen van deze tijd neem je mee naar de toekomst? Hoe doe je dat? En waarom is dat belangrijk? In Archief van verbeelding, een nieuwe leerlijn voor groep 3 t/m 5, bepalen leerlingen wat zij willen bewaren en hoe zij een eigen archief kunnen ontwikkelen. Een mooi voorbeeld van een erfgoededucatieproject dat vanuit de nieuwe subsidieregeling Erfgoed Maken ondersteund kan worden.
“Mevrouw, zit Spider-Man in deze film?” “Mevrouw, krijgen we ook popcorn?” Tien paar wijsvingers gaan simultaan de lucht in. Steeds hoger en ongeduldiger. De leerlingen uit groep 5 van Rotterdamse basisschool Het Landje hebben net plaatsgenomen in een zaal van filmhuis LantarenVenster. Het is de kick-off van de lessenreeks Archief van verbeelding en dat is spannend, want wat gaat er gebeuren? Welke films gaan ze bekijken?
Ruby Knipscheer, mede-ontwikkelaar van de lessenreeks en vandaag de filmdocent, geeft uitleg: “Jullie zien straks korte films van het International Film Festival Rotterdam, over belangrijke verhalen. Wat willen de filmmakers vertellen en waarom zouden we verhalen willen bewaren? Daar gaan we samen over praten. Ik ben benieuwd wat jullie ervan vinden. Jullie zijn de jury vandaag, dus zet een kritische bril op!”
Zodra het scherm oplicht en de eerste film start, zijn de leerlingen meteen muisstil. Er komen grote thema’s langs: van hoe het is om blind te zijn tot de gevolgen van het winnen van lithium. “Het is misschien wel handig voor je telefoon, maar niet goed voor het milieu”, luidt de conclusie na afloop. “En waarom mogen mensen het nog uit de grond halen als je er ziek van wordt? Dat is toch dom?”
Leerlingen bepalen
Het bewaren van verhalen en vormgeven van het archief voor de toekomst staan centraal tijdens de lessenreeks Archief van verbeelding. Sinds 2019 werken Het Nieuwe Instituut, International Film Festival Rotterdam en openbare basisschool Het Landje aan de pilot van deze leerlijn voor groep 3, 4 en 5, die eind van het jaar landelijk wordt uitgerold. Begin 2021 is Montessorischool Kralingen ook aangesloten als pilotschool.
“De leerlijn richt zich op het samenbrengen van mediakunst en erfgoed”, vertelt Laure van den Hout, educator bij Het Nieuwe Instituut. “We stellen hierin het eigenaarschap van de leerlingen centraal. Zij bepalen wat bewaard moet worden en wat niet, waarom iets bewaard moet blijven en welke waarde ze eraan toekennen. Ze denken na over welke verhalen bij hen passen, hoe ze zelf een eigen, persoonlijk archief kunnen ontwikkelen en welke kunstdisciplines ze hiervoor kunnen inzetten, zoals dans en nieuwe media. We praten ook over waarom erfgoed belangrijk is en wie bepaalt wat er van het verleden bewaard moet worden. Hoe kun je daar zelf invloed op uitoefenen? Leerlingen leren kritisch te bevragen vanuit hun eigen blik. En ze vergelijken hun verhalen met die van klasgenoten. Waarom is iets voor de één belangrijk en voor de ander niet?”
Opbouw van de leerlijn
“Elke groep start met een kick-off in het filmhuis”, vervolgt Kim Schonewille, hoofd educatie van het International Film Festival Rotterdam. “Samen met een moderator kijken ze een reeks korte films die ze na afloop analyseren. Daarna krijgen ze lessen op school, die zijn aangepast aan de belevingswereld van elke leeftijdscategorie. Zo richt groep 3 zich op een verfilmd gedicht van voormalig Rotterdamse stadsdichter Dean Bowen, geïnspireerd op een installatie in Het Nieuwe Instituut. Het gaat over dat jij zelf een verhaal bent. We houden het voor hen heel dichtbij.”
"Leerlingen leren kritisch te bevragen vanuit hun eigen blik. En ze vergelijken hun verhalen met die van klasgenoten. Waarom is iets voor de één belangrijk en voor de ander niet?”
“Groep 4 gaat aan de slag met de vragen: Wat is een archief? Hoe zou een archief van verbeelding eruit kunnen zien? Waarom zou dit belangrijk kunnen zijn? De film van Bouba Dola en Bas van der Kruk over Huis Sonneveld van Het Nieuwe Instituut staat symbool voor het archief in deze lessenreeks. De leerlingen onderzoeken hoe ze hun eigen archief kunnen vormgeven en presenteren. Groep 5 gaat nog meer verdiepend te werk en bouwt een eigen eindexpositie gekoppeld aan de tentoonstelling Lithium van Het Nieuwe Instituut, ook weer verfilmd door Bouba Dola en Bas van der Kruk. De leerlingen bevragen wat ze willen en moeten bewaren voor de toekomst. Waaruit kan een archief allemaal bestaan? Ze geven vorm aan hun eigen archief vanuit het werken met verschillende kunstdisciplines, zoals stop-motion.”
“Elke lessenreeks eindigt met een expositie van eigen werk in het klaslokaal. Dit zijn zowel resultaten als elementen uit hun creatieve proces. De leerlingen archiveren zelf hun experimenten, bevindingen en conclusies en presenteren dit aan elkaar. De interne cultuurcoördinator archiveert de mappen van leerlingen en geeft deze met hen mee als ze naar de volgende groep gaan. Zo blijven zij doorbouwen aan hun eigen archief tot ze van school afgaan. Het zou leuk zijn als hun werk in de toekomst wordt geëxposeerd in Het Nieuwe Instituut en andere lokale expositieplekken".
"Het is mooi dat ze de lessenreeks eindigen met het vertellen van hun eigen verhaal. Zo maken ze de cirkel rond.”
Wijsheden in de klas
De inbreng en mening van leerlingen wordt in de leerlijn heel serieus genomen, benadrukt Schonewille. “Kinderen worden vaak onderschat. Ze zijn ontzettend wijs en hebben al heel eigen ideeën over maatschappelijke thema’s. Ook willen ze graag meedenken en een eigen stem hebben in het maken van het schoolcurriculum. Daarom wilden we de lessen echt samen met hen ontwikkelen. Bij elke opdracht krijgen leerlingen een duidelijk kader mee, waarmee ze gaan onderzoeken en creëren. We vullen niets voor ze in. Er zijn geen goede of foute antwoorden.”
Knipscheer ervaart die wijsheid ook in de lessen die zij als vakdocent geeft op Het Landje: “Met groep 4 had ik het over een gouden plaat. Stel, je stuurt die de ruimte in, wat zou er dan op staan? In plaats van liedjes of hun favoriete knuffel kwamen ze toen met serieuze boodschappen, zoals: ze moeten op de aarde wat liever voor elkaar en voor de planeet zijn. Daarvan was ik erg onder de indruk.”
Ook Tony Santos, programmamanager onderwijs & families bij Het Nieuwe Instituut, was verrast over wat hij in de klas zag gebeuren. “Eén meisje vertelde prachtig over het sieraad van haar oma en waarom dat belangrijk was om te bewaren. En een jongen begon ineens handafdrukken van hem en zijn vriendjes te tekenen, omdat zij met vieze handen kattenkwaad hadden uitgehaald. De afdrukken waren een vrolijke herinnering om mee te nemen naar de toekomst”, vertelt hij.
Trots op feedback
Met behulp van vragenlijsten en gesprekken met leerlingen en leerkrachten blijft het team de lessenreeks verbeteren. Santos: “Onderzoeksbureau Cigarbox doet voor ons een impactmeting per leerlijn voor alle betrokken groepen vanaf 2019. We kregen tot nu toe vooral terug dat leerlingen meer willen doen en minder willen praten. Dit hebben we meegenomen in onze aanpassingen.
Van groep 4 hebben we een 8,7 als cijfer voor de leerlijn gekregen. Daar zijn we heel blij mee. Helemaal omdat we bij de ontwikkeling van Archief van verbeelding te maken kregen met corona en met veel wisselingen binnen het team. Dat was uitdagend, maar ik ben er trots op dat iedereen achter het project is blijven staan en zich honderd procent heeft ingezet.”
Leerlijn beschikbaar voor alle scholen
Eind dit jaar kunnen alle scholen in het land via het platform LessonUp zelfstandig met de leerlijn aan de slag. Naast het lesmateriaal vinden ze hier achtergrondinformatie over de films, maar ook tips en tricks voor filosoferen met kinderen om leerkrachten te laten doorvragen en om kinderen hun antwoorden te laten onderbouwen. “Verder organiseren we bij elke aftrap van de leerlijn een introductiebijeenkomst waarbij we de inhoud en werkwijze presenteren. Scholen kunnen ons dan alles vragen”, vertelt Schonewille. “Gaandeweg zullen we de lessen aan de hand van feedback en de actualiteit blijven aanpassen.”
Tips voor andere aanvragers
Andere culturele instellingen die een erfgoededucatieproject willen starten, adviseert Van den Hout om vooral te zoeken naar eensgezinde samenwerkingspartners. “Je hoeft natuurlijk niet precies dezelfde werkwijze te hebben, maar het is wel belangrijk om dezelfde visie te delen. Ons gezamenlijke vertrekpunt is dat we het project echt met en door de doelgroep willen laten ontwikkelen.”
Daarnaast is het belangrijk dat alle partijen even betrokken zijn, vindt Schonewille. “Ook de deelnemende scholen moeten er helemaal achterstaan. Het is handig als zij één contactpersoon hebben waarmee de instellingen kunnen sparren. Bij Het Landje was dat beeldend docent en intern cultuurcoördinator Tessa Smal. Zij zorgde ervoor dat het hele schoolteam betrokken werd en bleef.”
“En vergeet niet hoe belangrijk flexibiliteit is”, vult Van den Hout aan. “Omdat wij de ervaring en mening van deelnemers in de ontwikkeling wilden meenemen, moesten we bereid zijn om in de pilot steeds opnieuw aanpassingen te maken. Het is fijn dat het Fonds subsidieregelingen heeft voor meerjarige projecten, zodat je langer de tijd hebt om aan een project te werken. Het hoeft niet meteen perfect te zijn. Dat zou ik andere aanvragers ook willen meegeven: sta jezelf toe dat het zoeken is.”
Schonewille: “Ik vergelijk dit proces ook wel met het maken van kunst. Soms ben je even niet tevreden of had je het anders verwacht."
"Je moet meebewegen met wat je tegenkomt, creatief blijven denken en doorzetten. Dan ontstaat er vanzelf iets heel moois. Mooier nog dan je van tevoren had bedacht.”
Nieuwe regeling Erfgoed Maken
Met deze regeling stimuleert het Fonds voor Cultuurparticipatie korte en lange projecten waarin activiteiten worden ontwikkeld om immaterieel erfgoed toekomstbestendig te maken, om lokale erfgoed- en vrijwilligersorganisaties te versterken en om iedereen met erfgoed in aanraking te brengen door educatie. "Erfgoed helpt ons beter begrijpen wie we zijn en waar we vandaan komen”, zegt senior programma adviseur Marjolijn Peeters. “Het project Archief van verbeelding viel op, omdat het leerlingen door middel van erfgoededucatie laat onderzoeken wat erfgoed voor hen betekent. Waarom willen zij iets bewaren in een archief en waarom wil een medeleerling iets anders bewaren? Zo leren zij zich verdiepen in elkaar en ervaren ze dat verschillen waardevol en interessant zijn. De leerlingen mogen zelf onderzoeken en creëren. Ze leren dat wat zij denken en vinden ertoe doet en van waarde is."
Wil jij met je organisatie, je leerlingen of beoefenaars een ontwikkelstap zetten en een erfgoedproject uitvoeren waarmee je impact maakt? Dan kun je hiervoor subsidie aanvragen.
